Rohit R. Bhosale

आजचे कल्याण हे प्राचीन काळी अत्यंत महत्वाचे बंदर होते. कल्याणचा उल्लेख कान्हेरी लेणीमध्ये कलीयान, कलीअण, कल्याण अशा अनुषंगाने तब्बल नऊ वेळा आला आहे. हे सर्व शिलालेख इ.स. च्या पहिल्या, दुसऱ्या, पाचव्या तसेच सहाव्या शतकात कोरण्यात आलेले आहे. यांपैकी, दोन शिलालेखात कल्याण येथील अंबालिका बौद्ध विहाराचा दान दिल्याचा उल्लेख आला आहे. हे कल्याण उल्हासनदीच्या खाडीकिनारी वसलेले असून इथे मलंगगड, ताहुली यांसारखे शिखरे असून, १७ व्या शतकात ऑक्टोबर १६५४ मध्ये शिवाजी महाराजांनी कल्याण वर स्वारी करून सदर प्रदेश स्वराज्यात आणला. तसेच, कल्याण खाडीकिनारी दुर्गाडी किल्ल्याची उभारणी करून मराठी आरमाराची मुहूर्तमेढ रोवली. तसेच, लोनाड येथील इ.स. ६ व्या शतकातील बुद्ध लेणी, तसेच लोनाड गावातील इ.स. ११ व्या शतकातील लवणादित्य मंदिर अशी काही प्राचीन पाहण्यासारखी ठिकाणे आहेत. अशा या कल्याण चा इतिहास सांगू तेवढा कमीच आहे.  लोनाड गावातील चौधरपाडा येथील शिवपार्वती मंदिर आज आपण सदर ब्लॉग च्या माध्यमातून कल्याण येथील लोनाड गावातील चौधरपाडा येथील इ.स. १३ व्या शतकातील एका शिलालेखाची माहिती जाऊन घेणार...

प्रस्तावना:- महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर तालुका हा पर्यटन तालुका म्हणून प्रसिद्ध आहे. अभ्यासकांच्या मते संपूर्ण भारत भर सुमारे १२०० नोंद लेणी असून त्यामधील सुमारे ९०० ते १००० लेण्या ह्या एकट्या महाराष्ट्रात आहे. या इतक्या मोठ्या प्रमाणावर लेणी इथे महाराष्ट्रात कोरल्या गेल्या, काय कारण असेल बरे ? पुढे जाऊन अभ्यास केल्यावर असे लक्षात येते की, भारताच्या लिखित इतिहासाची सुरुवातच मुळात बौद्ध सम्राट अशोकांच्या शिलाशासनापासून होते, असे अभ्यासक अथवा पुरातत्व शास्त्राद्वारे मानले जाते. बिहार येथील बाराबार डोंगररांगेत आजीवक साठी पहिली लेणी कोरली. श्रमण परंपरेतील चारिका करणाऱ्या भिक्खुंसाठी वर्षावासात निवासासाठी लेण्यांची निर्मिती ही मुळात सम्राट अशोकांच्या काळात सुरू झाली. पुढे जाऊन बौद्धधम्म/ मताचा प्रचार व प्रसारासाठी मोठ्या प्रमाणावर आदरणीय भिक्खूगण विंध्य-नर्मदा पार करून ह्या महाराष्ट्रात उतरले. सह्याद्रीतील कातळकडे बघून त्यांच्या मनात अक्षरशः धुमारे फुटले असतील. दक्खनच्या पठारावरील अग्निजन्य (बेसाल्ट) खडक हा लेनिनिर्मितीसाठी अनुकूल असा होता. तर केवळ अग्निजन्य खडक असून लेणी निर्मि...