चक्रवर्ती सम्राट अशोक यांची संबोधी स्थळास भेट

चक्रवर्ती सम्राट अशोक यांनी राजाभिषेकानंतर दहाव्या वर्षी संबोधी (बोधगया) यात्रा केली होती, अशी नोंद सम्राटांनी कोरविलेल्या गिरनार येथील आठव्या शिलालेखात आहे. हा कालखंड अंदाजे ख्रिस्तपूर्व २६० मधील असावा. ज्या ठिकाणी सिद्धार्थ गोतम यांना संबोधी प्राप्त झाली, त्याठिकाणी बुध्दांच्या स्मरणार्थ महत्त्वाची विशेष वास्तू उभारावी या हेतूने सम्राट अशोक यांनी एका रत्नजडित वज्रासनाची स्थापना केली. यामागे त्यांचा हेतू मूळ संबोधी स्थळाची नेमकी जागा लोकांना कळून यावी हा होता. आज संबोधी स्थळ जे काही भव्यदिव्य दिसते त्याची वीट पहिल्यांदा रचणारे हे सम्राट अशोक होते, असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही. या प्रसंगावर आधारित शिल्प सांची, भरहुत स्तूपाबरोबरच खालील जोडलेले जे चित्र आहे अशा सन्नती येथील भग्न स्तूपाच्या अवशेषावर देखील शिल्पांकित आहे. सदर चित्रात एक बोधिवृक्ष असून त्याखाली एक रिक्त आसन (वज्रासन) दिसून येते आहे. आसनाच्या खाली पादपिठावर धम्मचक्र वलयांकित बुद्धांचे धम्मकाया स्वरूपातील पदचिन्ह शिल्पित आहे. या वज्रासनास सहृदय वंदन करताना तसेच बोधिवृक्षास कमलपुष्प अर्पण करताना सम्राट अशोक दिसत आहे. होय. हे शिल्प सम्राट अशोक यांचेच आहे. कारण; त्यांची ओळख सिद्ध करणारा शिलालेख खालील वेदिका पट्टीवर राया असोको असा नमूद आहे. इथे एक बाब ध्यानात आणून द्यावीशी वाटते की; दोन्ही बाजूकडील पुरुष शिल्प हे सम्राट अशोक यांचेच आहे. होय. कारण; ज्या ठिकाणी सिद्धार्थ गोतम यांना संबोधी प्राप्त झाली अशा मूळ बोधिवृक्षास वंदन करतेवेळी मनगटातील कडे सोडता सम्राट अशोक यांनी गळ्यात किंवा बाहुंमध्ये कोणत्याही प्रकारचे राजालंकार परिधान केलेले नसावेत, याचे कारण बोधीवृक्षास वंदन करतेवेळी ते सामान्य उपासकांप्रमाणे नतमस्तक झाले असण्याची दाट शक्यता आहे. खालील चित्रात डाव्याबाजूला अगदी हेच शिल्पांकन दिसून येते. ते असे की; "बोधिवृक्षास वंदन करताना सम्राट अशोकांच्या अंगावर कडे सोडले असता कोणतेही अलंकार दिसून येत नाही. याठिकाणी; मागील बाजूस स्त्री शिल्प हातात परडी घेऊन दिसून येते." याऊलट चित्रात उजव्या बाजूस दर्शविल्याप्रमाणे; "बोधिवृक्षाखाली स्वहस्ते स्थापन केलेल्या वज्रासनास वंदन करतेवेळी मात्र त्यांच्या सर्वांगावर राजालंकार ल्यालेले दिसून येत आहे. याठिकाणी; मागील बाजूस स्त्री शिल्प हातात देठासहित कमलपुष्प घेऊन दिसून येत आहे." मूळ बोधिवृक्षास व त्याखाली स्व-स्थापित वज्रासनास वंदन अशा दोन घटनांचे शिल्पांकन करतेवेळी सम्राट अशोकांच्या प्रत्यक्ष भौतिक शरीरावरील या फरकाचे शिल्पकाराने शिल्पाच्या स्वरूपातून शिल्पित केलेले शिल्पांकन सम्राट अशोक या दोन घटनांना अशाच प्रकारे सामोरे गेले असतील यावर शिक्कामोर्तब करते, अशी माझी दृढ खात्री आहे. शिल्पकाराने शिल्प घडवताना दर्शविलेला हा भेद माझ्या नजरेत शिल्प समजून घेत असताना आला. तो मी सदर लघु लेखातून आपणासमोर मांडला आहे. 

या शिल्पावर आपले निरीक्षण काय ? हे नोंदवायला विसरू नका. 

#चला_समजून_घेऊ_शिल्पांची_भाषा