अपरान्ताचे लेणे… भाग १ 👈 इथे वाचा.
कोंदिविटे लेणी मुंबई उपनगरातील अंधेरीजवळ वेरावली पर्वतावर असलेला महत्वाचा लेणीसमूह असून हा लेणी समूह कान्हेरी लेणीचे उपकेंद्र म्हणून प्राचीनकाळी कार्यरत असावे. जवळच असलेल्या कोंदिविटे गावाच्या नावावरून या समुहास कोंडीविते लेणी असे म्हटले जाते. या लेणीला महाकाली लेणी असे दुसरे नावदेखील प्रचलित आहे. लेणीच्या पायथ्याशी महाकाली मंदिर असून या मंदिराच्या गाभाऱ्यात एक देवतेचे शिल्प कोरलेल्या काम्य-स्तुपाची पूजा महाकाली म्हणून केली जाते. त्या स्तुपावर असलेली वज्रयान पंथाची रक्षक देवता महाकाळच्या नावावरून या लेणीला महाकाली लेणी असे म्हटले जाते. इसवी सन पहिल्या ते सहाव्या शतकात कोरलेल्या १९ लेणींचा गट असून पूर्वेस १५ तर पश्चिमेस ४ लेण्या आहेत. यात चैत्यगृह, भिक्खु विहार,पानपोढी यांचा समावेश होतो. यातील क्रमांक ९ ची लेणी हे चैत्यगृह प्रकारातील असून यातील थेरवाद कालीन स्तूप एका विशिष्ट वर्तुळाकार रचनेच्या आत असलेला दिसतो. त्या भिंतीला दोन्ही दिशेला मूळ दगडात कोरलेल्या जाळीदार खिडक्या असून डाव्या बाजूच्या खिडकीवर या लेणीतील एकमेव शिलालेख दिसतो. त्यात पथीकाम येथे राहणाऱ्या गौतम गोत्राच्या पितुल नावाच्या ब्राम्हणाने आपल्या भावासमवेत दिलेल्या दानाचा उल्लेख आहे. अंतर्वक्र बंदिस्त भिंतीत मध्यभागी प्रवेशद्वार रचना दिसते. कधीकाळी येथे लाकडी दरवाजा असू शकतो. तसेच आतील बाजूने स्तूपाला प्रदक्षिणा घालण्यासाठी चंक्रमन पथ आहे. हे विशिष्ठ प्रकारचे चैत्यगृह बिहार येथील बाराबर डोंगररांगेतील सुदामा लेणीशी साम्य साधते. नंतरच्या महायान कालखंडात येथे बुद्धशिल्प कोरले गेले. यात वरद मुद्रेतील उभे बुद्धशिल्प तर नागराजा यांनी आधार दिलेल्या कमलपुष्पावर मंचकावर बसलेले येथील पद्मपाणी वज्रपाणी सह बुध्द दिसतात. या लेणीतील भूमिगत जलव्यवस्थापन हे अद्वितीय म्हणावे असेच आहे.
कोंढाणे बौद्ध लेणी
कर्जत च्या इतिहासाची प्राचीन काळाशी नाळ जोडून देणारी वास्तू म्हणजे इ.स. पूर्व दुसऱ्या शतकातील कोंढाणे लेणी होय. कोकणातील रायगड तसेच पुणे जिल्ह्याच्या सीमेवर असलेल्या प्राचीन बोरघाट मार्गावर राजमाची किल्ल्याच्या कुशीत पश्चिमाभिमुख असणाऱ्या लेणीसमूहात एक चैत्यगृह व सात विहार असून हे बौद्ध धम्मातील थेरवाद या पंथाशी संबंधित असलेले शैलगृह आहे. कोंढाणे लेणीवरून वर्षाऋतुत मोठ्या प्रमाणात जलप्रपात कोसळत असतो. यामुळे; लेणीच्या खडकाची झीज होऊन मोठ्या प्रमाणात लेणीची हानी झालेली असल्याचे दिसून येते. लेणीवर आल्यावर प्रथमतः पिंपळपानी कमान असलेले अत्यंत महत्वाचे चैत्यगृह स्वरूपातील लेणं दिसते. चैत्यगृहाचा दर्शनी भाग कोरीव नक्षीकामांनी युक्त असा आहे. दर्शनी भागाची मोठ्या प्रमाणावर पडझड झाली असून, चैत्यगृहाचे दर्शनी भागात पिंपळपानी चैत्यकमान असून त्याला लाकडी तुळया दिसून येतात. चैत्यगृहाच्या मध्यभागी स्तूप असून स्तूपाच्या शिर्षस्थानी हर्मिका दिसून येते. स्तुपाला मध्यभागी वेदिकापट्टीयुक्त नक्षीकाम होते. स्तूप सध्या भग्न स्थितीत असलेला दिसून येतो. या स्तुपाचे संवर्धन व त्याचे पुनर्बांधणी करणे खूप आवश्यक आहे. चैत्यगृहाचा छताचा आकार हा गजपृष्ठाकार असून चैत्यगृहाच्या बाहेरील चैत्यकमानीच्या लाकडी तुळ्या शिल्लकमात्र आहेत. हे चैत्यगृह मूळ दगडी २८ खांबांवर तोलून धरले होते. भारतीय पुरातत्व खाते यांच्या मार्फत येथे नव्याने बांधलेले १२ खांब सध्या येथे दिसून येतात. या खांबाच्या शेजारी स्तुपाला प्रदक्षिणा मारण्यासाठी प्रदक्षिणा (चंक्रमण) पथ आहे. कोंढाणे लेणीच्या चैत्यगृहाच्या बाहेरील बाजूस मौर्यकालीन राजवाडे अथवा निवास स्थापत्यशैलीप्रमाणे नक्षीकामयुक्त सजावट दिसून येते. एखाद्या राजवाडा अथवा इमारतीप्रमाणे बहुमजली बांधकाम असल्याचा आभास इथे निर्माण केलेला दिसून येतो. लेणीच्या दर्शनी भागाच्या डाव्या बाजूला एक युगुल शिल्पपट नजरेस भरतो. चैत्यगृहाच्या बाहेर डाव्या बाजूला एक भग्न झालेली परंतु थोडं शिराचा भाग शाबूत असलेले यक्ष शिल्प आहे. येथे कधीकाळी पूर्णकृती शिल्प असावे.परंतु, त्याचा केवळ शिराकडील भाग शिल्लक असून चेहरा सुद्धा भग्न झालेला आहे.
मुख्य चैत्यगृहाला लागून एक महाविहार आहे. या महाविहारात स्थविर, महस्थाविर यांना राहण्यासाठीच्या खोल्या दिसून येतात. या खोल्यांत दगडी आसनव्यवस्था असलेली दिसून येते. त्याचप्रमाणे, प्रत्येक खोलीच्या दरवाजावर पिंपळपानी चैत्यकमान कोरलेली दिसून येते. महाविहाराच्या व्हरांड्यात भिंतीवर अर्धउठावातील स्तूप कोरलेला आहे. व्हरांड्यातील छताला रंगीत चित्रे असल्याचे पुरावे येथील व्हरांड्यात दिसून येतात. महाविहाराच्या शेजारी विहार असून येथे देखील येथे वर्षावसाच्या काळात वास्तव्यास असलेल्या भिक्खूसंघाना राहण्यासाठी खोल्यांची व्यवस्था दिसून येते. परंतु; येथून या लेणीसमूहातील पुढील सर्व विहारे नष्ट झालेली दिसून येतात. परंतु; काळाची साक्ष देत ते अजूनही आपल्या संरक्षण व संवर्धनाची हाक देत अजूनही उभे आहेत. या लेणीसमूहात विहाराच्या शेवटी पाण्याची टाके असलेले दिसून येतात. याच टाक्यातून रोजच्या वापरासाठी पाण्याचा उपयोग करून घेतला जात असावा.
शिलालेख :-
क्रमांक १:- “कण्हस अंतेवासिना बलकेंन कत” अर्थात् कन्हाचा शिष्य बलक याने केलं.
क्रमांक २:- सीध (म) बरकस (धम) मयक्ष कंचिका पुतस पो (थिरा?) (शेवटचा शब्द कदाचित पावडो) अर्थात बरकस (भरूच) येथे राहणारा कचिका चा पुत्राचे (दान) ?
क्रमांक ३:- “कचिका पुतस देयधम”अर्थ कचिका च्या पुत्राचे धम्मदान.
गोमाशी लेणी
गोमाशी लेणी रायगड जिल्ह्यातील पाली येथून आग्नेयेस १९ किमीवर असलेल्या गोमाशी गावाजवळ असून या गावातून लेण्यांच्या पायथ्याशी जाण्यासाठी व्यवस्थित रस्ता आहे. लेणीलगत सरस्वती नदी वाहते. ही लेणी, प्राचीन चौल बंदरापासून उत्तरेस, नेनावली लेणीसमूहापासून अवघ्या नऊ किमी अंतरावर आहे. १८८९ मध्ये रेव.जे.ई.अब्बॉट यांनी सर्वप्रथम या लेणीस भेट दिली. त्यासंबंधी त्यांनी संक्षिप्त नोंद प्रसिद्ध केली. ही लेणी साधारणतः इसवी सनाच्या पहिल्या किंवा दुसऱ्या शतकात थेरवाद पंथीयांनी कोरली असावी आणि नंतर महायान पंथीयांनी इथे बोधी वृक्षाखाली भुमिस्पर्श मुद्रेत आसनस्थ भगवान गौतम बुद्ध यांची मूर्ती कोरली असावी. या बुद्धमूर्ती असलेल्या लेणीबरोबरच दोन अपूर्ण लेणी सुद्धा कोरलेल्या दिसतात. ज्यांचे काम कधीच पूर्णत्वास गेले नसावे. सन १९५४ मध्ये सदर लेणी संरक्षित स्मारक म्हणून नोंद झाली आहे. त्यासंबंधीचा पुरातत्व विभागाचा एक फलकदेखील पाहायला मिळतो.
ठाणाळे (नाडसूर) लेणी
रायगड जिल्ह्यातील सुधागड जवळील पालीजवळ ठाणाळे गावाच्या दक्षिणेस असलेला ‘ठाणाळे लेणी’ ही थेरवाद पंथियांची महत्वपूर्ण लेणीसमूह आहे. ठाणाळे’ येथील लेण्यांच्या समूहाचा शोध सर्वप्रथम रेव्ह आणि जे. अॅबट या इंग्रज अधिकाऱ्यांनी इ.स. १८९० साली जानेवारी महिन्यामध्ये लावला. यानंतर त्याचवर्षी हेन्री कझिन्स याने ठाणाळे लेण्यांना भेट देत १८९१ मध्ये “केव्हस् अॅट नाडसुर अँड खरसांबला” हे सदरील लेण्यांवर प्रकाश टाकणारे पहिले छोटे पुस्तक प्रकाशित केले. पश्चिमाभिमुख असणाऱ्या ठाणाळे लेण्यांमध्ये एक चैत्य, स्मारक स्तूप दालन आणि इतर एकवीस विहारे आहेत. यांपैकी ३, ७, आणि ८ हि लेणी काहीशी महत्त्वपूर्ण आहेत. यातील ३ क्रमांकाच्या लेणीमध्ये भाजे येथील स्मारक स्तूप दालनासारखे स्मारक स्तुप दिसतात. क्रमांक ७ हे विहार स्वरूपाचे या समूहातील अत्यंत मोठे असून येथे स्त्री – पुरुष, प्राणी यांची शिल्पे असून वेदिकापट्टीचे अलंकरण देखील दिसते. ८ क्रमांकाचे लेणे त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण चैत्यामुळे वेगळे भासते. येथील चैत्यगृहाला स्तंभ नसून येथील छत हे गजपृष्ठाकार आहे. अश्या प्रकारची रचना कान्हेरी लेणी, भाजे लेणी त्रिरश्मी लेणी येथे दिसून येते. ठाणाळे येथील लेण्यांमध्ये एका प्रतीकात्मक कोरीव स्तूप पाहायला मिळतात. या लेणीमध्ये महामाया स्वप्नशिल्प आपले लक्ष वेधून घेतल्याशिवाय रहात नाही. ठाणाळे लेणी ही अतिशय दुर्गम भागात असल्याने क्वचितच कुणी सह्यवेडा वाटसरू वाट वाकडी करून येथे भेट देत असतो.
नेनावली (खडसांबळे) लेणी
ठाणाळे लेणी सारखीच हि लेणीसुद्धा दुर्गम ठिकाणी असून तिची सध्याची अवस्था अत्यंत बिकट आहे. सदर लेणी रायगड जिल्ह्यातील सुधागडजवळ असलेल्या नेनावली गावाजवळ आहे. या लेणीला खडसांबळे लेणी असे दुसरे नाव सुद्धा आहे. सुधागड किल्याच्या पायथ्याशी असलेल्या ठाकूरवाडीमधून या लेणीवर पोहोचता येते. खडसांबळे लेणीसमुहात एकंदरीत १९ विहार आणि एक चैत्यगृह लेणं आणि काही पाण्याची टाकी आहेत. यातील; प्रमुख लेणे म्हणजे चैत्यगृह आणि विहार स्वरूपाचे क्रमांक १३ चे लेणे असून त्याची रुंदी ६७.९ फूट तर लांबी ५२ फूट इतकी आहे. यामध्ये समोरील भिंतीत उजव्या बाजूस चैत्यमंडप असून तेथील स्तूपाची उंची ही साधारणतः ८ फुट इतकी आहे. त्यास लागुन डाव्या व उजव्या भिंतीत एकूण १५ विहारे आहेत. सर्व विहारांना आतील भागात दगडी आसन असून, प्रत्येक विहाराच्या बाहेरील बाजूस द्वाररचना आणि खुल्या खिडक्यांची सोय असलेली दिसून येते. या खिडक्या जमिनीपासून काहीश्या उंचावर आहेत. या लेणीमध्ये कोठेही शिल्प अथवा शिलालेख सापडत नाही. खडसांबळे लेणी आणि ठाणाळे लेणी हि एकाच कालखंडात म्हणजे इ.स. पहिले शतक ते दुसऱ्या शतकादरम्यान निर्मिलेल्या असाव्यात.
कुडा–मांदाड लेणी
इसवी सन पहिल्या व इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकात इंडो ग्रीक व्यापारात महत्त्वाचा हातभार असलेल्या मंदागौरा अर्थात मांदाड हे कोकणातील एक महत्वाचे बंदर होते. कोकणातील माणगावजवळील इंदापूर पासून २९ किमी अंतरावर मांदाड बंदरालगत असलेल्या डोंगरात २६ थेरवादी लेण्यांचा एक महत्वपूर्ण समूह आहे. यात पुढील काळात महासांघिकानी आपली शिल्पकला उत्कीर्ण केली. २१ विहार व ५ चैत्यगृह आहेत. कुडा लेणी दोन टप्प्यात कोरलेली असून १ ते १५ खालीव १६ ते २६ वरच्या स्तरात आहेत. इसवी सन पूर्व पहील्या ते इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकातील सदर लेण्यांमध्ये २९ कोरीव दानशिलालेख असून यास बऱ्याच धनिक लोकांनी दान दिलेले दिसून येते. यामुळे; व्यापाराच्या व्यापाराच्या दृष्टीने मांदाड बंदराचे महत्व विषद होते. यात ६ क्रमांकाचे लेणे हे या समूहातील सर्वात मोठे असून यातील बाहेरील डाव्या बाजूस हत्तीचे शिल्प असून त्यामागील भिंतीत धम्मचक्र प्रवर्तन मुद्रेत कमलपुष्प आसनस्थ बुद्धांचे शिल्प आहेत. आतील बाजूस दोन्ही भिंतीत विविध बुद्धशिल्प कोरलेली पाहता येतात. मागील भिंतीत मध्यभागी आतील बाजूस चैत्यमंडप असून त्यात भव्य स्तूप आहे. या लेणीचे छत हे गजपृष्ठाकार नसून सपाट आहे. अभ्यासाच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण अशी मांदाड जवळची कुडे लेणी पुन्हा पुन्हा भेट देण्यासारखी नक्कीच आहे.
गांधारपाले लेणी
मुंबईहून कोकणात जाताना महाड शहरापासून अवघ्या तीन किमी अलीकडे मुंबई – गोवा महामार्गाला लागून असलेल्या डोंगरामध्ये लेण्यांचा समूह आपण पाहिलाच असेल. हाच तो प्रसिद्ध गांधारपाले लेणीसमूह आहे. पायथ्यापासून सुमारे २०० फुट उंचीवर खोदलेल्या या पूर्वाभिमुख लेणीसमूहात २८ लेणी असून त्यात लेणी क्रमांक १,८,१५ व २१ हे चार चैत्यगृह व १९ विहार तसेच काही पाण्याचे टाके आहेत. या लेणीच्या पायथ्याला पाले गाव असून जवळच सावित्री नदीची उपनदी गांधारी नदी असल्याने या लेणी समूहास गांधारपाले लेणी असे नाव प्राप्त झाले असावे. पूर्वी या लेण्या ‘महाड’ या प्रमुख बंदराजवळ असल्यामुळे या लेण्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात होत असल्याचे आपल्याला पहावयास मिळते. गांधारपाले लेणी मधून चांभारगड, सावित्री नदी आणि आणि महाड शहराचे विहंगम दृश्य दिसते. थेरवादी पंथियानी सुरू केलेल्या कार्यास महायानीयांनी आपली शिल्पकला उत्किर्ण करत हातभार लावला. याचे उदाहरण लेणी क्रमांक १ व २१ मध्ये पाहता येते. शिल्प कोरण्यापूर्वी तिचे रेखाचित्रे तयार केले जात होते याची साक्ष आपणास लेणी क्रमांक १ मध्ये पाहता येतात. तसेच लेणी क्रमांक २१ मध्ये इसिपतन येथील मृगदाय वनात पंचवर्गीय परिव्राजक यांना दिलेल्या पहिल्या धम्मचक्र प्रवर्तनाचे शिल्प पहाता येते. क्रमांक ८ चे लेणे काहीसे वेगळे असून ते चैत्यगृह व विहार स्वरूपाचे असून त्यात मागील भिंतीत मध्यभागी स्तूपासाठी स्वतंत्र मटप रचना असून त्यात स्तुपाची छत्रावली असून खाली स्तूपाचे रिंगण दिसते. परंतू स्तूप सध्या अस्तित्वात नाही. कदाचित येथे विटांचा स्तूप असावा जो कालौघात नष्ट झाला असण्याची शक्यता आहे. तसेच याच लेणीच्या डाव्या व उजव्या बाजूस प्रत्येकी एक खोली असून उजव्या व डाव्या भिंतीत प्रत्येकी तीन खोल्यांची दगडी आसनासह रचना दिसते. तसेच मध्यभागी प्रशस्त सभामंडप असून या लेणीचा वापर बहुउद्देशीय कार्यासाठी करण्यात येत होता. याच लेणीत शिलालेख कोरलेला असून “कुमार काणभोज वेण्हूपालित याने लेणे, चेतीयघर, आठ ओवरक (ओवऱ्या), लेण्याच्या दोन्ही बाजूस एक एक टाके व लेण्याचा मार्ग यांची दिलेली देणगी दिली असा उल्लेख आहे. तसेच लेणी क्रमांक २७ लेणीत दीर्घिका, सभामंडप आणि आतमध्ये एक खोली अशा स्वरूपाची रचना दिसते. दीर्घिकेत उजव्या बाजूच्या भिंतीत अर्धउठावातील स्तूप असून बाहेरील ओसरीचा भाग नष्ट झाला असून येथे उजव्या भिंतींवर शिलालेख आहे. महाड शहरातून बाहेर आल्यावर साहिल नगर विभाग आहे. तिथल्या मागील डोंगरात देखील एक अपूर्ण लेणे असून तिथपर्यंत जाण्याचा मार्ग नसल्याने खडी चढाई करत पोहोचता येते.
कोल लेणी
गांधारपाले लेणीसमोर महाड शहराच्या दक्षिणेस सावित्री नदीच्या बाजूला कोल गावाला लागून हा ७ लेण्यांचा समूह आहे. इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकात कोरलेल्या सदर लेण्या ह्या नष्ट होण्याच्या मार्गावर असून याचे संवर्धन होणे अत्यावश्यक आहे. यातील लेणी क्र.३ मध्ये “आघासकस गामिकीयस सिवदतस लेण देयधम” लेणी क्र.४ मध्ये “…उपासकस दुहुतुय धंमसिरीय सिवदतस बितियकाय लेण देयधम” तर लेणी क्र.५ मध्ये “गहपतिपुतस सेठीस संघरखितस देयधंम लेण” हे महत्वपूर्ण दान शिलालेख पहावयास मिळतात.
खेड लेणी
रत्नागिरी जिल्ह्यातील तालुक्याचे ठिकाण म्हणून खेड ओळखले जाते. या खेड येथील एस टी स्थानकाजवळ खेड गावाला लागून सदर बौद्ध लेणी आहे. ह्या लेणीमध्ये मुख्य लेणी चैत्यगृह व विहार स्वरूपाची असून मध्यभागी एका दालनात स्तूप असून त्याची हर्मिका छताला टेकली आहे. बाजूच्या भिंतीत खोल्या (भिक्खूनिवास) आहेत. या सर्व खोल्यांच्या प्रवेश द्वाराला दारकस दिसून येते. कधी काळी येथे लाकडी दरवाजे बसवले जात असतील. बाहेरील बाजूस कधीकाळी दोन पूर्णाकृती व दोन अर्धाकृती खांब असावेत. जे आता पूर्णपणे नष्ट झाले आहे. येथील लेण्याच्या मुख्य प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला मोठे वातायान (खिडक्या) कोरले आहेत. त्यास नव्याने लोखंडी ग्रील बसवून याचे संवर्धन करण्याचा प्रयत्न केलेला दिसून येतो. तसेच आजूबाजूला काही अपूर्ण लेण्या पाहता येतात. जे नष्टप्राय होताना दिसत आहे.
पन्हाळे काजी लेणी
रत्नागिरी जिल्ह्यातील दापोली ह्या प्रसिद्ध ठिकाणापासून सुमारे ३० किमी अंतरावर पर्णालक (पन्हाळे) दुर्ग आहे. या किल्ल्याच्या पायथ्याशी कोडजाई नदीच्या तिरी एक २९ प्राचीन बौध्द लेण्यांचा समूह आहे. यात लेणी क्रमांक ४,५,६ मध्ये स्तूप असून ही भिक्खू निवास आहेत. यांचा कालखंड सुमारे तिसऱ्या शतकाच्या आसपासचा असावा. इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकापासून १४ व्या शतकापर्यंत थेरवादी, महायानातील वज्रयान, नाथपंथ, गाणपत्य अशा विविध काळातील कला इथे बहरलेली दिसते. बौद्ध धम्माच्या वज्रयान शाखेचे महत्वाचे केंद्र होते. इथे ‘महाचंडरोषण’ या वज्रयानी देवतेचे भग्न शिल्प सापडले. सदर लेण्यांचा विकास थेरवाद, महायान, तांत्रिक वज्रयान पंथात रूपांतरीत होत पुढे हे ठिकाण नाथ, शैव, गाणपत्य संप्रदायापर्यंत कसे विकसित होत गेले हे समजते.
याऊपर अजून असंख्य ज्ञात-अज्ञात लेण्या या अपरान्त भूमीत विखुरलेल्या असून या लेखाच्या विस्तार भयासत्व त्यांची माहिती पुढील भागात देण्यात येईल.
लेखन – रोहित राजेंद्र भोसले
टीप :- दिनांक २७ व २८ जानेवारी २०२४ रोजी आयोजित केलेल्या दुसऱ्या सम्यक साहित्य कला संगीतीच्या निमित्ताने 'अपरान्त संगीती विशेषांक २०२४' या महत्त्वपूर्ण विशेषांकात माझा कोकणातील काही ठराविक लेण्यांचा माहितीपूर्ण आढावा घेतलेला सदरील लेख 'अपरान्ताचे लेणे…' या शीर्षकाखाली प्रकाशित झाला असून; तो माझ्या Blog वर दोन भागांमध्ये मी आपणास उपलब्ध करून दिलेला आहे. तरी 'अपरान्ताचे लेणे…' या लेखाचा पहिल्या भागाची लिंक सदर लेखाच्या सुरुवातीला दिलेली आहे. दोन्ही भाग वाचून लेखाच्या शेवटी आपल्या प्रतिक्रिया जरूर नोंदवा.
धन्यवाद 😊❤️🙏
Comments
Post a Comment