Hal Khurd Caves | दुर्लक्षित हाळ खुर्द लेणी, खोपोली

हाळखुर्द बौद्ध लेणी

सर्वप्रथम मी या पोस्ट च्या माध्यमातून आवाहन करू इच्छितो की; जे - जे प्रसिद्ध आहे; त्या वास्तू अथवा ठिकाणांना भेटी देण्यासाठी सर्वच जण उत्सुक असतात. त्या स्थळांना वारंवार भेटी दिल्या जातात. परंतु; काही ठेवा असा देखील आहे, जो वर्षानुवर्षे आपल्या अस्तित्वाची लढाई या निसर्ग चक्रात एकटाच लढतो आहे. ऊन, वारा, पावसाच्या माऱ्यात शतकानुशतके कोणा वाटसरू अथवा पामराची वाट पाहत तिष्ठत उभा आहे. आपल्या मनीच्या गतकालीन वैभवाच्या गोष्टी ऐकण्यास जणू काही कोण तरी येईल आणि त्यास मी खुल्या मनाने, ओतप्रोत माहितीचा खजिना रिता करेन.... ! हेच तर त्या वास्तु बोलत नसतील ना ?? कधी हाकली आहे का त्यांची हाक ?? कधी साधला आहे का त्यांच्याशी संवाद ??.... मी ऐकलं आहे आज अशाच एका प्राचीन वास्तूची कथा...आज आम्ही इतकी माणसे त्या वास्तूवर एकत्र बघून ती वास्तू किती सुखावली असेल म्हणून सांगू...?मी तरी आज त्या वास्तूवर, तिच्या मनीच्या गुजगोष्टी ऐकून भारावलो. तिच्याशी मनातल्या मनात संवाद साधू लागलो. त्या वास्तूला एकेक प्रश्न विचारू लागलो, आणि ती वास्तूदेखील माझ्याशी बोलू लागली. तिच्या प्राचीन वैभवाची गौरवगाथा माझ्यापाशी मांडू लागली. तर तीच गोष्ट आज मी तुम्हाला सांगणार आहे.

रायगड जिल्ह्यातील खालापूर तालुक्यातील खोपोली येथील हाळखुर्द येथील दुर्लक्षित लेणीला आज भेट दिली. दुर्लक्षित याचसाठी उल्लेख करतोय कारण; आजही ही लेणी पर्यटक, अभ्यासक व संवर्धकांच्या नजरेपासून दूरच राहिली आहे. काही हाताच्या बोटावर मोजण्याइतपत अभ्यासक, संवर्धक तथा स्थानिक लोक या लेणीला भेट देत असतील. तर अशाच दुर्लक्षित प्राचीन वारशास भेट देण्यासाठी सध्या भटकंती सुरू आहे. ही प्राचीन ठेवा असलेल्या वास्तूची ओढ आज आम्हाला घेऊन आली आहे. दुर्लक्षित अशा हाळखुर्द बौद्ध लेणीवर.....

ही लेणी जुन्या मुंबई पुणे दुर्तगती मार्गावर खोपोलीजवळ हाळखुर्द या गावाच्या मागे असणाऱ्या डोंगरात आहे. हाळ गावात प्रवेश केल्यास सरळ आल्यास बौद्ध वाडा च्या मागून जाण्यास येथे मार्ग आहे. सहा भिक्खूनिवास असलेले हे लेणं स्थविरवाद (थेरवाद) कालखंडातील विहार स्वरूपातील लेणी असून, शेजारी पाण्याचे कोरीव टाके आहे. परंतु; सद्यस्थितीत टाक्यांमध्ये तडा गेला असल्यामुळे गळती लागली असून यात पाणी साठुन राहात नाही. विहार स्वरूप लेण्यांमध्ये समोर दोन खोल्या तसेच डाव्या व उजव्या बाजूला दोन खोल्या असलेल्या दिसून येतात. प्राचीन काळी साष्टी बेटाजवळील पनवेल तसेच उरण बंदरावरून प्राचीन बोरघाट मार्गावर असलेली ही लेणी, तिच्या भरभराटीच्या कालखंडात कित्येक वाटसरू अथवा पांथस्थांची सदधम्माच्या सावलीत त्यांची सोबत करत असेल, त्यांना आसरा देत असेल नाही... ?

तर अशी होती आजची दुर्लक्षित वारसा सफर...

कसे जाल ?

मध्य रेल्वेच्या खोपोली स्थानकावर उतरून बाहेर मुख्य रस्त्यावर आल्यावर हाळ या गावी जाणाऱ्या ऑटो किंवा खोपोली बस थांबा येथून बेलापूर पनवेल येथे जाणाऱ्या बसेस तुम्हाला हाळ खुर्द गावाच्या स्टॉप ला सोडतील.

लेणीसंबंधीत संदर्भ :-

१.) सदर लेणीचा उल्लेख The Cave Temple of India, JFJB यामध्ये पृष्ठ क्रमांक. २२२ वर केला असलेला संदर्भ भेटतो.त्याचबरोबर जेम्स फर्ग्युसन व जेम्स बर्जेस सदर लेणीत शिलालेख होता असे सुद्धा निदर्शन नोंदवतात.

२.) तसेच कुलाबा (आताचे रायगड) गॅझेटियर १९६४ मध्ये पृष्ठ क्रमांक. ८०८ वर सदर लेणीचे संदर्भ आहेत.

लेणीचे छायाचित्रे:-

१. लेणीची दर्शनी बाजू